الف ) شان نزول سوره انسان؛
بر اساس گزارش‌های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه سلام الله علیها، امیرالمؤمنین و حسنین علیهم‌السلام، سه روز پی‌در پی هنگام افطار روزه خود، همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه ۵ تا ۹ سوره انسان مشهور به آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.
(طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، جلد ۱۰، صفحه ۲۱۱) ، و ؛
زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، جلد ۴، صفحه ۶۷۰) ، و ؛
فخررازی، التفسیرالکبیر، ۱۴۲۰ق، جلد ۳۰، ص۷۴۶ )
ب ) بیان آیات سوره انسان؛
يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا ﴿٧﴾
[همانان که] همواره نذرشان را وفا می کنند، و از روزی که آسیب و گزندش گسترده است، می ترسند،وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ﴿٨﴾
و غذا را در عین دوست داشتنش، به مسکین و یتیم و اسیر انفاق می کنند.
إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ﴿٩﴾
[و می گویند:] ما شما را فقط برای خشنودی خدا اطعام می کنیم و انتظار هیچ پاداش و سپاسی را از شما نداریم،ج ) ویژگی‌ها نیکان روزگار؛
به این سوره ابرار (نیکان) نیز می‌گویند؛ زیرا این کلمه در آیه پنجم آمده و بیش از نصف این سوره به شرح حال این افراد پرداخته است. این سوره به نام‌های انسان، هل اتی و دهر مشهور است. این نامگذاری هم به این سبب است که این سه واژه در آیه اول آمده‌اند.
(خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، جلد ۲، صفحه ۱۲۶۰)
(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، جلد ۲۵، صفحه ۳۲۷)
در سوره انسان (طی آیات ۷ـ۱۱)، پنج ویژگی در توصیف نیکوکاران (ابرار) بیان شده است:
۱. به نذر خویش وفا می‌کنند.
۲. از روزی که عذاب و گزند آن فراگیر است می‌هراسند.
۳. با اینکه به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند.
۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند.
۵. در روزی که عبوس و سهمگین است (یعنی روز قیامت)، از پروردگار خود هراس دارند.
(مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، جلد ۲۵، صفحه ۳۵۱)
به گفته آیت الله مکارم شیرازی، علمای شیعه اتفاق نظر دارند آیه هشتم به همراه آیاتی دیگر (هجده آیه از این سوره یا تمامی آن) درباره سه روز روزه گرفتنِ امام علی، حضرت فاطمه، حسنین(ع) و فضه نازل شده است.
و نقل شده است این افراد با اینکه گرسنه بودند، افطاری خود را به دنبال درخواست مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.روایات بسیاری وجود دارد که این شأن نزول را بیان می‌کنند.
آیت الله مکارم شیرازی با اشاره به روایت ابن عباس درباره شأن و فضیلت اهل بیت علیهم السلام از ۳۴ راوی اهل سنت که علامه امینی در کتاب الغدیر نقل کرده است،
(نگاه کنید به: امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، جلد ۳، صفحه ۱۵۵-۱۶۶)
علامه امینی این روایت را در میان اهل سنت، مشهور بلکه متواتر شمرده است.
د ) شرح ماجرا؛
و همچنین در تفسیر کشاف از ابن‌عباس روایت آمده که حسن و حسین بیمار شدند، و رسول خدا با جمعی از صحابه از ایشان عیادت کرد، مردم به علی گفتند چه خوب است برای بهبودی فرزندانت نذری کنی، علی و فاطمه و فضه کنیز آن دو نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند سه روز روزه بگیرند، بچه‌ها بهبودی یافتند، و اثری از آن کسالت باقی نماند. بعد از بهبودی کودکان، علی از شمعون خیبری یهودی سه من آرد قرض کرد، و فاطمه پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت، و سهم هر کسی را جلوش گذاشت تا افطار کنند، در همین بین سائلی (به در خانه آمده) گفت :سلام بر شما اهل بیت محمد. من مسکینی از مساکین مسلمینم، مرا طعام دهید که خدا شما را از مائده‌های بهشتی طعام دهد، خاندان پیامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آب چیزی نخوردند، و شکم گرسنه دوباره نیت روزه کردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند، یتیمی بر در سرای ایستاد، آن شب هم یتیم را بر خود مقدم و در شب سوم اسیری آمد، و همان عمل را با او کردند.
صبح روز چهارم که شد علی دست حسن و حسین را گرفت، و نزد رسول خدا آمدند، پیامبر اکرم وقتی بچه‌ها را دید که چون جوجه ضعیف از شدت گرسنگی می‌لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار می‌آید که من شما را به چنین حالی ببینم، آنگاه با علی و کودکان به طرف فاطمه رفت و او را در محراب خود یافت، و دید که شکمش از گرسنگی به دنده‌های پشت چسبیده (در نسخه‌ای دیگر آمده که شکمش به پشتش چسبیده)، و چشمهایش گود افتاده از مشاهده این حال ناراحت شد، در همین بین جبرئیل نازل شد، و عرضه داشت: این سوره را بگیر، خدا تو را در داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می‌گوید، آنگاه سوره را قرائت کرد.
(تفسیر المیزان، جلد ۲۰، صفحه ۲۱۲)
