منابع خطبه غدیر

در تاریخچه کتاب های اسلامی اولین بار در نقل حدیث غدیر به صورت مستقل به کتابی که عالم شیعی شیخ خلیل بن احمد فراهیدی متوفای 175 هجری قمری تالیف کرده تحت عنوان «جزء فیه خطبة النبی(ص) یوم الغدیر» معرفی شده است.

خوشبختانه متن مفصل خطبه غدیر در 9 کتاب از مدارک معتبر شیعه که هم اکنون در دست می باشد و به چاپ هم رسیده با اسناد متّصل نقل شده است.

روایات این 9 کتاب به سه طریق منتهی می شود:

/   به روایت امام باقر است که با اسناد معتبر در چهار کتاب: «روضة الواعظین» تالیف شیخ فتال نیشابوری، «الاحتجاج» طبرسی، «الیقین» سید ابن طاووس، «نزهه الکرام» شیخ محمد بن حسین رازی نقل شده است.

/   به روایت حذیفة بن یمان که با اسناد متصل در کتاب «الاقبال» سید ابن طاووس به نقل از کتاب «النشر و الطی» نقل شده است.

/   به روایت زید بن ارقم است که با اسناد متصل در 4 کتاب: «العدد القویة» شیخ علی بن یوسف حلی، «التحصین» سید ابن طاووس «الصراط المستقیم» شیخ علی بن یونس بیاضی و «نهج الایمان» شیخ علی بن حسین بن جبر هر دو به نقل از کتاب «الولایة» تالیف مورخ طبری نقل شده است.

شیخ حر عاملی در «اثبات الهداة» و علامه مجلسی در «بحارالانوار» و سید بحرانی در «کشف المهم» و سایر علمای متاخر خطبه مفصل غدیر را از مدارک مذکور نقل کرده اند.

متن خطبه غدیر در کتابهای ذیل آمده است:

/  روضة الواعظین /   الاحتجاج  /  الیقین  /  نزهة الکرام  /  الاقبال  /  العُدَدُ القَویة  /  التحصین  /  الصراط المستقیم  / و / نهج الایمان / آمده ‌است. (انصاری، محمدباقر، خطابه غدیر)

مجموعه جامعی از نقل قول‌ها و احادیث در مورد غدیر خم در سه کتاب اهل سنت وجود دارد. این سه اثر عبارتند از کتاب مُسند احمد بن حنبل (۱۶۴–۲۴۱ هجری)، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر (۴۹۹هـ – ۵۷۱ ه)، و کتاب البدایة و النهایة ابن کثیر (۷۰۱ ق. – ۷۷۴ ق). این حدیث در برخی منابع تاریخی اهل سنت نظیر سیره ابن هشام، تاریخ طبری و طبقات الکبری ابن سعد نیامده، اما در انساب الاشراف بلاذری ذکر شده ‌است. زمانی که گروهی از اهل حدیث افراطی در بغداد در سده سوم هجری این حدیث را ساختگی می‌دانستند، محمد بن جریر طبری کتابی با نام «الولایة» نگاشت که اسناد حدیث غدیر را با جزئیات بیان نمود و تردید ناپذیری این رخداد را نشان داد.

از منابع شیعه اواخر دوره امویان، هاشمیات کمیت بن زید اسدی (۶۰–۱۲۶ هجری) و کتاب سلیم بن قیس هلالی (پیش از ۱۲۵ هجری) مربوط به اوایل قرن دوم هجری/ هشتم میلادی حدیث را آورده‌اند. حال آنکه در منابع حدیثی شیعه که از قرن سوم به بعد گردآوری شده‌اند نظیر اصول کافی(پیش از ۳۲۹ هجری) چندان به آن پرداخته نشده‌ است و صرفاً برای تثبیت نظریه شیعی نصب امام توسط نص آن را ذکر کرده‌اند. همچنین منابع تاریخی مایل به شیعه در سده‌های نخست چندان به غدیر نپرداخته‌اند. مسعودی در مروج الذهب اصلاً آن را ذکر نکرده و یعقوبی فقط گزارش مختصری از آن آورده ‌است. این واقعه بیشتر در آن دسته از منابع تاریخی آمده ‌است که مربوط به دوره امویان می‌شود یا بر منابع این دوره اتکا دارد و در دوره عباسیان از توجه به آن کاسته شده ‌است.

بهترین منبع شیعه دوازده امامی که در دوره معاصر در زمینه غدیر خم نگاشته شده‌ است، کتاب الغدیر عبدالحسین امینی است. این کتاب در یازده جلد با این هدف نگاشته شده که همه مطالب در زمینه غدیر خم در آثار سنی و شیعه اعم از حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، شعر، و نیز زندگی‌نامه افراد مشهوری که در زمره راویان یا حافظان این حدیث بودند را جمع‌آوری کند. کتاب های دیگری نیز به موضوع غدیر پرداخته‌اند از جمله :

/  نگاره‌ای از صحنه‌ای از غدیر خم، منسوب به کتاب الآثار الباقیة عن القرون الخالیة متعلق به بیرونی، در کتابخانه دانشگاه ادینبرو انگلستان.

/  عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار (حدیث الغدیر)، میر حامد حسین کنتوری لکنهویی

/  غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری

/  چهارده قرن با غدیر، محمدباقر انصاری

/  همگام با پیامبر در حجة الوداع، حسین واثقی

/  الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی

/  الغدیر فی الإسلام، محمدرضا فرج اللّه حلفی نجفی

/  شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، سید محمدتقی نَقَوی

/  فرهنگ غدیر، جواد محدثی که چاپ هفتم آن از سوی نشر معروف در سال ۱۳۸۶ش منتشر شده، ۶۵۴ صفحه دارد و به صورت الفبایی تنظیم شده‌ است و محتوای کتاب شامل هر چیزی می‌شود که به نوعی مرتبط با موضوع غدیر است از موضوعات، مفاهیم و اصطلاحات، جاها، وقایع، کتابها، تا آیات و احادیث، اشخاص و اعلام، رمزها و نمادها، آداب و سنتها، گروه ها و فرقه‌ها