سوال: مفهوم انتظار چیست و منتظر کیست؟ انتظار در قرآن و انتظار درشیعه
انتظار در اسلام: در آیین اسلام، وعده های فراوان به قیام حتمی یک منجی “دین پرور” و “عدالت گستر” موسوم به “مهدی آل محمد ” داده شده است و مؤمنان، منتظر آمدن اویند.
منتظِر- به کسر ظاء- به معنای کسی است که چشم به راه است؛ امّا منتظَر – به فتح ظاء- به معنی شخصی است که دیگران چشم به راه اویند. همگی مسلمانان موعود خود را با عنوان “المهدیُّ المنتظَر” به فتح ظاء می شناسند و با همین عنوان درباره ی ایشان کتب و رساله های فراوان نگاشته اند.
انتظار امام مهدی ، موجب بروز پدیده های تاریخی، فرهنگی و سیاسی فراوان در تاریخ اسلام شده که در جای خود قابل بررسی است. به عنوان مثال، انتظار قیام امام مهدی همواره مایه ی امید امت اسلام بوده است. مردمی که هر لحظه آماده ی ظهور منجی خود باشند، درست در همان زمانی که تحت بیشترین فشار قرار دارند، به لحظه دیگر می اندیشند و تاب می آورند. سیاهی شب برای ایشان، منبع ناامیدی و خمودی نیست؛ بلکه نوید سپیدهی صبح است. از این رو انتظار، باعث شده که هجوم مشکلات بر جامعه ی مسلمان در اعصار مختلف، هرگز نتواند موجب سرخوردگی و وادادگی و از پا درآمدن آنان شود.
از سوی دیگر، وعده ظهور مانند شیپور آماده باش برای امت است. مردمی که هرلحظه آماده ی قیام سردار خویش اند و به پیروزی خویش در رکاب او یقین دارند، اگر هم خاموش باشند، آتشفشان خاموش اند. از این رو انتظار، به نوعی عامل بازدارنده ی حکومت های ستمگر از تشدید ستم و تجاوز به مسلمانان گردیده است.
از این ها گذشته، انتظار به خودی خود در آیین ما جایگاه عبادی ویژه ای دارد. آنچه در این اینجا موردنظر است، بررسی ریشه های دینی انتظار، به عنوان یک رفتار عبادی و ارزش انسان منتظر است.
در ابتدا تذکر یک نکته مهم ضروری است و آن اینکه انتظار در اصل، یک امر درونی و نوعی بیداری اعتقادی نسبت به وعده ی الهی درباره آمدن موعود است. این امر درونی و فعل قلبی، البتّه بر رفتارهای بیرونی انسان نیز تأثیر می گذارد و خود را در افعال قالبی و جوارحی شخص منتظِر آشکار میکند.
ممکن است برخی آسایش طلبان و عافیت جویان، مدّعی انتظار باشند و به این بهانه بخواهند از زیر بار بخشی از مسؤولیت های دینی خود شانه خالی کنند. این افراد، فاقد نشانه ها و آثار انتظارند و از همینجا میتوان دریافت که در دل نیز آتش انتظاری راستین ندارند. هر یک از ما نیز می توانیم انتظار خود را با نشانه های آن محک بزنیم.
از سوی دیگر، ممکن است برخی برای فاصله گرفتن از تفریط مدّعیان دروغین انتظار، به دام افراط افتاده و انتظار را تنها در قالب سازندگی های عملی و اقدامات اجرایی تعریف کنند و اساساً ارزشی به خودِ انتظار که امری قلبی و اعتقادی است، ندهند. این کار نیز نوعی افراط و باعث تحریف مفهوم انتظار و عامل بدفهمی نسبت به آیات و احادیث این باب مهمِ دین است. از اینرو مجدداً تأکید می کنیم که انتظار در اصل، امری درونی و قلبی است و اعمال بیرونی، فروع و آثار آن می باشد.
انتظار در قرآن
خدای تعالی بارها در قرآن، رسول خویش را فرمان داده که کافران و ظالمان را نسبت به ظهور قهر و عدل الهی هشدار دهد و خود نیز (به همراه مؤمنان) منتظر تحقّق وعده های الهی و غلبه بر کافران باشد. از آیات قرآن برمی آید که غلبه ی مؤمنان بر کافران تنها موکول به آخرت نیست؛ بلکه در همین دنیا چنان پیروزی هایی واقع شده و خواهد شد و بخشی از زمین (در ابتدای دوره اسلام) و سراسر آن (در انتهای دوره اسلام) به دست پیامبر و بندگان صالح پروردگار می افتد. این دسته از آیات قرآن، دعوت کننده مسلمانان صدر اسلام و نیز دیگر ادوار به “انتظار” هستند. ظاهر بخشی از آیاتِ “وعده های خدا” گویای آن است که وعده های مزبور ناظر بر به قدرت رسیدن بندگان مؤمن و صالح در همین زمین و قبل از قیامت است؛ مانند آیه 55 سوره نور که خداوند به مؤمنان نیک کردار این امت وعده می دهد که آن ها را به حکومت و امنیت می رساند؛ چنانکه در امتهای پیشین چنین کرده است.
علاوه بر آیاتی که مشتمل بر وعده به پیامبر اسلام و مسلمانان است، آیات بسیار زیاد دیگری نیز وجود دارد که در عینِ بیان تاریخ امم گذشته، چراغِ راه آینده اند. خداوند در این آیات برای دلگرم کردن پیامبر اسلام و مؤمنان، بارها وعده های نجات در امت های پیشین را به پیامبرِخدا گزارش داده تا نشان دهد که تحقق چنین وعده هایی در امت اسلام نیز امکان پذیر است. حکایت پیامبرانی مانند حضرت نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و موسی از این قبیل است. بی شک یکی از علل توجه ویژه خداوند به حکایت این پیامبران و حتی تکرار آنها در قرآن، ویژگی “نجات و هلاکت” در دوره آن هاست؛ نجات مؤمنان و هلاکت کافران.
یکی از مهمترین امتیازات این پیامبران از دیگر پیامبران الهی آن است که خداوند وعده داده بود که در دوره این پیامبران با برگرداندنِ قدرت به اهل ایمان، فتح و پیروزی را نصیب آنان می کند. بار دیگر قرآن را با توجه به این نکته بخوانید! متوجه خواهید شد که خداوند به هدف دلداری به پیامبر و مؤمنان این حکایات را بازمی گوید تا ایمان آنها به وعده های الهی افزوده شده و مشعل انتظارشان شعله ورتر گردد. خداوند در این آیات، پیامبر و مؤمنان را یادآور می شود که وعده پیروزی در جهان اسلام نیز قطعی است. در بسیاری از گزارش های مربوط به انتظار در قرآن، عناصر زیر قابل رؤیت است:
- ابتدا سخن از وعده ی الهی درباره نجات مؤمنان و هلاکت کافران و سپس سخن از آن است که کافران، وعده های الهی را به سخره و ریشخند می گیرند و آنها را دروغ می شمارند و مرتباً میگویند: پس آن وعده و وعیدها چه شد؟! چرا خدا آیات قدرت و قهر خود را ظاهر نمیکند و ما را از بین نمیبرد؟!
- در مرحله بعد سخن از تشویق پیامبر و مؤمنان به تداوم اعتقاد به وعده های الهی و ” انتظار” آن هاست.پیامبر، مأمور میشود که به کافران بگوید تحقق وعده های نجات و هلاک و تعیین زمان آنها تنها به دست خدا و مصداق “غیب” است و از این رو خود پیامبر نیز در حلقه منتظران و امیدواران است.
- در مورد امت های پیشین، گزارش به ثمر رسیدن صبر و تحمّل پیامبران و مؤمنان و به نتیجه رسیدن انتظار آنها نیز بیان می شود.
به عنوان نمونه از آیاتی که دقیقاً ناظر به عنصر “انتظار” است، این دو آیه را مدّ نظر قرار میدهیم:
وَيَقُولُونَ مَتَىٰ هَٰذَا ٱلۡفَتۡحُ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ 28
قُلۡ يَوۡمَ ٱلۡفَتۡحِ لَا يَنفَعُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ إِيمَٰنُهُمۡ وَلَا هُمۡ يُنظَرُونَ 29
فَأَعۡرِضۡ عَنۡهُمۡ وَٱنتَظِرۡ إِنَّهُم مُّنتَظِرُونَ 30
فَهَلۡ يَنتَظِرُونَ إِلَّا مِثۡلَ أَيَّامِ ٱلَّذِينَ خَلَوۡاْ مِن قَبۡلِهِمۡۚ قُلۡ فَٱنتَظِرُوٓاْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ ٱلۡمُنتَظِرِينَ 102
ثُمَّ نُنَجِّي رُسُلَنَا وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْۚ كَذَٰلِكَ حَقًّا عَلَيۡنَا نُنجِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ 103
به دو روایت نیز که ذیل آیات انتظار وارد شده و روشن کننده لزوم انتظار فرج در هر زمان و احیاناً بیان کننده ارتباط معنایی و تأویلی این آیات با انتظار قیام مولایمان حضرت مهدی است، اشاره می کنیم:
محمّد بن فُضیل میگوید: از امام رضا درخواست فرج و گشایش مختصری کردم؛ فرمودند:
مگر نمیدانی که انتظار فرج، خود جزئی از فرج است؟ چنانکه خداوند از قول پیامبر (ص) میفرماید: منتظر باشید که من هم با شما از منتظرانم
هم ایشان خطاب به راوی دیگری میفرمایند:
صبر و انتظار فرج چه نیکوست! آیا سخن خداى تعالى را نشنیدى که فرمود: چشم به راه باشید که من نیز با شما چشم به راهم و فرمود: منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم. پس بر شما باد که صبر کنید که فرج پس از یأس می آید و پیشینیان شما از شما صابرتر بودند.
انتظار در مکتب شیعه
در مکتب شیعه نه تنها مأموریت انتظار بر دوش امّت نهاده شده؛ بلکه به آن به عنوان یکی از شروط قبولی دیگر اعمال نگریسته می شود. به بیان دیگر، همانگونه که ایمان به خدا و رسول، یا ورع و تقوی شرط قبولی عمل است و خدا جز از مؤمنان و متّقیان، عملی را قبول نمیکند؛ انتظار نیز جزء شروط قبولی اعمال است. این بدان معناست که اگر کسی به اعمال ظاهری بپردازد؛ امّا به قیام قائم اعتقاد نداشته و منتظر آن نباشد، اعمالش شرایط قبولی در پیشگاه خدا را ندارد.
- اسماعیل جُعفی نقل میکند:
روزی مردی در حالی که نوشته ای با او بود، بر امام باقر (ع) وارد شد. حضرت بدو فرمودند: این نوشته ی مناظره کننده ای است که از دینى که عمل در آن پذیرفته می شود، پرسش می کند. عرض کرد: خدایت رحمت کند! همین را میخواستم. امام باقر(ع) فرمودند: گواهى دادن به اینکه شایسته پرستشى جز خداى یکتاى بیشریک نیست و اینکه محمد(ص) بنده و فرستاده اوست و اقرار نمودن به آنچه از جانب خدا آمده و ولایت ما خانواده و بیزارى از دشمن ما و گردن نهادن به امر ما و پرهیزکارى و فروتنى و انتظار قائم ما؛ زیرا براى او دولتى است که هر زمان خدا بخواهد، آن را می آورد.
معنای انتظار چشم به راهی است؛ برکه چشم به راهی، دقت و حساسیت نسبت به منتظَر را می‌طلبد. چشم به راهی از قلب تپنده خبر می‌دهد که هرچه را در راه رسیدن به محبوب منتظَر، بد ببیند تحمل میکند.
از انتظار، باور، تلاش، سرعت و شتاب به سوی منتظَر استفاده می شود.
منتظِر تعهد به اجرای وظایف را از دلِ خود می آموزد، زیرا که این انتظار و تعهد، در دل ریشه کرده است.
می توان گفت که فرد منتظر ویژگی های زیرین را داراست:
- پای‌بند به توحید خالص و تلاش برای زدودن شرک
- طرفداری از عدالت محض و تمرین برای گسترش عدالت
- زیستن بی آلایش و ساده و بی تجمل گرایی
- کوشش در مسیر آبادانی زمین زمان انسان
از این رو وظایف چشم به راهان چنین خواهد بود:
- معرفت منتظَر ( جامعه آینده و حاکم اسلامی آن)
- محبت و دوستی او
- تبعیت و پیروی از او
- تمرین برقراری آن جامعه در دل و خانه و اجتماع
- تقرب به امام علیه السلام و آمادگی برای آن جامعه
- دعا برای سلامتی و ظهور و استغاثه به سوی او
نتیجه ی چنین چشم به راهی نیز این است:
- آرامش و تسکین روحی و فکری فرد و جامعه
- ساختن بخشی از جامعه و مدینه برتر
- آفریدن شادی برای منتظَر
- ارتباط شدید با او
در زمینه حقیقت انتظار و وظیفه منتظر رجوع کنید به:
- یاد محبوب
- منتخب الاثر (عربی): صفحه ۴۹۲، فصل حرمت انکار قائم علیه السلام و ۴۹۳، فصل فضیلت انتظار و ۵۰۹، فصل در برخی تکالیف شیعه نسبت به او و ۵۱۳، فصل در فضیلت ایمان به او در روزگار غیبت
- مهر محبوب (فارسی): صفحه ۲۵۸ تا ۲۶۷
- مکیال المکارم (فارسی): جلد ۲-صفحه ۱۶۵ تا ۵۸۳
- روزگار رهایی (فارسی): جلد ۱- صفحه ۳۴۹
- خورشید مغرب (فارسی): فصل ۱۳- صفحه ۲۵۷ تا ۲۸۷
- مجالس حضرت مهدی علیه السلام (فارسی): مجلس ۱۰ و ۱۱
- آفاق انتظار (فارسی)
- راز نیایش منتظران (فارسی): مقصد ۱ تا ۳
- در انتظار امام (فارسی)
- در فجر ساحل (فارسی): صفحه ۴۹
