نهج البلاغه امام علی علیه السلام
1-نهج البلاغه امام علی
نَهجُ البَلاغه برگزیده ای از خطبهها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امام علی است که سید رضی در اواخر قرن چهارم هجری قمری آنها را جمع‌آوری کرد. این کتاب به دلیل محتوا و بلاغتش، به «اخ القرآن» یا برادر قرآن نامگذاری شده است. برخی از اعاظم و سخنوران و ادیبان عرب، فصاحت و بلاغت نهج البلاغه را ستوده‌اند. این کتاب در سه قسمت خطبهها، نامه‌ها، کلمات قصار دسته بندی شده است. امام در بسیاری از خطبهها، مردم را به انجام دستورات الهی و ترک محرمات دعوت کرده و در بخشی از نامه‌ها که خطاب به فرمان داران است، آنها را به رعایت حق مردم سفارش کرده است.
معیار انتخاب سخنان امام علی در این کتاب فصاحت و بلاغت عنوان شده است. به همین دلیل کتاب نهج البلاغه، به معنای «راه و طریق آشکار بلاغت» نامیده شده است. شیخ محمد عبده، یکی از علمای اهل سنت مصر معتقد است که «نهج البلاغه» بهترین توصیف و عنوان برای این کتاب است.
برخی عنوان کرده‌اند منبع سید رضی برای گردآوری سخنان حضرت علی بسیار غنی و گسترده بوده است؛ زیرا او برای جمع‌آوری این کتاب از دو کتابخانه بزرگ بغداد بهره برده است. یکی از آنها کتابخانه ۸۰ هزار جلدی برادرش سید مرتضی بوده و دیگری نیز کتابخانه ۱۰ هزار جلدی «بیت الحکمه» وزیر بهاءالدوله ابن‌بویه دیلمی بوده است. برخی نقل کرده‌اند که سید رضی در شش جلد، نهج البلاغه را جمع‌آوری کرده بود.( مصطفوی، معرفی نهج البلاغه، ص ۳۵)
محدث نوری در کتاب مستدرک الو سائل نهج البلاغه را برادر قرآن دانسته است. نهج البلاغه یکی از کتاب‌های مورد توجه شیعیان برای حفظ کردن بعد از قرآن بوده است. بر اساس گزارش‌ها نهج البلاغه بعد از قرآن، بیشترین نسخه‌های خطی، شرح و تفسیر را در فرهنگ اسلامی به خود اختصاص داده است و بسیاری از متون ادبی فارسی و عربی بعد از قرآن از نهج البلاغه تاثیر پذیرفته‌اند.
در زبان فارسی حدود ۳۹ ترجمه برای نهج‌البلاغه گزارش شده است. اکنون نهج البلاغه به ۱۸ زبان ترجمه شده است. شرح ها و مستدرکات متعددی نیز در مورد نهج البلاغه نوشته شده که برخی تعداد آنها تا حدود ۳۰۰ عنوان بیان کرده‌اند. در کتابنامه نهج‌البلاغه نام ۳۷۰ عنوان کتاب پیرامون نهج‌البلاغه آورده شده است.( استادی، کتابنامه نهج‌البلاغه، ۱۳۵۹ش.)
ابن ابی الحدید معتزلی می‌گوید در نهج‌البلاغه گاهی چهره «بسطام بن قيس»، «عتيبة بن حارث» و «عامر بن طفيل»؛ از شاعران و ادیبان عرب ظاهر می‌شود و گاه چهره «سقراط حكيم»، «يوحنّا» و «مسيح بن مريم» قابل مشاهده است. عباس محمود العقاد یکی از ادیبان مصری در کتاب «عبقرية الإمام» نهج‌البلاغه را چشمه جوشانی از آیات توحید و حکمت الهی می‌داند.( مکارم شیرازی، پیام امام، ۱۳۷۵ش، جلد ۱، صفحه ۴۲).
1.1-جامع نهج البلاغه
سید رضی به عنوان یکی از عالمان بزرگ شیعی شناخته شده در اواخر قرن چهارم هجری است که این مجموعه را جمع آوری کرده است. او درخواست دوستانش را برای جمع آوری مجموعه سخنان فصیح و بلیغ امیرالمومنین، مهمترین انگیزه خود برای تالیف این کتاب عنوان کرده است.( نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، مقدمه سید رضی، ۱۴۱۳ ه.ق.)،
محمد بن حسین بن موسی معروف به سید رضی (۳۵۹ ه.ق-۴۰۶ ه.ق) از علمای شیعه، گردآورنده نهج البلاغه و برادر سید مرتضی است. وی منصب های مهمی از جمله نقابت، قضاوت در دیوان مظالم و امیر الحاج در دوره آل بویه داشت. او از بزرگ‌ترین شاعران طالبیان بود که دیوان اشعاری از وی بر جای مانده است. سید رضی آثاری در کلام و تفسیر همچون خصائص الائمة و تلخیص البیان دارد. مهمترین اثر او گردآوری نهج البلاغه است. او همچنین دارالعلمی تأسیس کرد که به باور برخی نخستین مدرسه علوم دینی بوده است. محمد طبری، ابوعلی فارسی، قاضی سیرافی، قاضی عبدالجبار معتزلی، ابن نباته، ابن جنی، شیخ مفید و سهل بن دیباجی از استادن وی بودند.
سید رضی از سادات هاشمی و آل ابی‌طالب بود؛ از این روی به وی شریف می‌گویند. نسبش از جانب پدر، حسین بن موسى علوی با شش واسطه به امام کاظم امام هفتم می‌رسد، مادرش از نوادگان امام زین العابدین امام چهارم است.
1.2-محتوای نهج البلاغه
یکی از امتیازات فوق العاده نهج‌البلاغه را جامعیت و تنوع محتوی آن عنوان است؛ محتوایی که گفتارهای بدیع، شیرین، حساب شده و دقیقی در موضوعات مختلف و حتی گاهی متضاد دارد. شیخ محمد عبده، یکی از بزرگان اهل سنت معتقد است؛ در این کتاب نظرهای مختلف و متفاوتی وجود دارد گاهی انسان خود را در افق‌های بلند معانی و زیباترین و بهترین عبارت‌ها می‌بیند و گاهی در میدان جنگ، گاهی نیز عقلی نورانی در این کلام را مشاهده می‌کند که تلاش می‌کند انسان را از ظلمت‌ها به سوی ملکوت اعلی ببرد و در عالم قدس جای دهد. گاهی نیز انسان خود را در میان مدیرانی می‌بیند که علی، آنها را به مسائل سیاست ارشاد و به راه و روش كياست، هدایت میكند. ( عبده، شرح نهج البلاغه، قاهره، صفحه ۱۰)
نهج‌البلاغه در واقع دیدگاه جامع امام علی درباره خدا، انسان، جهان، مبدا و معاد است. در این کتاب مکارم و سجایای اخلاقی و صفات پسندیده‌ای که لازمه شخصیت انسان کامل است، بیان شده است. همچنین در مورد رسالت پیامبران، امامت، وصایت، حکومت و رهبری، حقوق فرد و اجتماع، وصف مظاهری از زیبایی های طبیعت، روحیات منافقان و کافران و همچنین پاره‌ای از رخدادهای صدر اسلام و معرفی ناکثین، مارقین و قاسطین سخن گفته شده است. محتوی نهج‌البلاغه در سه بخش خطبهها، نامه‌ها و حکمت‌ها تنظیم شده است.
خطبهها: بخش اول نهج‌البلاغه منتخبی از خطبه‌های امیرالمؤمنین است که شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود. سید رضی از میان تمام خطبهها فقط چهار خطبه شقشقیه (شماره ۳)، غراء (شماره ۸۳)، اشباح (شماره ۹۱) و قاصعه (شماره ۹۲) را نامگذاری کرده است. خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین، مهمترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.
نامه ها: این قسمت از نهج‌البلاغه ۷۹ بخش دارد که از ۱۲ وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه و ۲ فرمان، یک دعا، یک پیمان نامه و ۶۳ نامه مکتوب تشکیل شده است. در بخش نامه‌های نهج‌البلاغه که مخاطبان آنها عموما کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی و ماموران مالیاتی بودند، بیشتر به مسائل حکومت داری و نحوه تعامل مسئولین حکومتی با مردم پرداخته شده است.
کلمات قصار: این قسمت شامل ۴۸۰ کلمه قصار است. در این بخش گزیده سخنان حکمت آمیز امیرالمؤمنین، پندها و نیز پاسخ پرسش‌ها و گفتارهای کوتاه وی آمده است. سید رضی در میانه کلمات قصار نهج البلاغه فصلی را با عنوان «فصل فی غرائب کلامه» فصلی در باره سخنان شگفت امیرالمؤمنین گشوده که به اعتقاد او نیازمند به تفسیر است. این فصل دارای ۹ حدیث است که نخستین آنها درباره ظهور امام زمان است. حضرت در این سخن فرموده چون وقت ظهور فرا برسد آقاى بزرگوار و پيشواى دين (از پنهان بودن و نگرانى آشكار گرديده بر مقام سلطنت و خلافت خود) مستقرّ و پابرجا گردد، پس (مؤمنان از اطراف جهان) نزد او گرد آيند چنان كه پاره‌هاى ابر در فصل پاييز گرد آمده به هم مى‌پيوندند.
