مصحف امام علی علیه السلام
1-مصحف امام علی
مصحف امام علی، نخستین نسخه جمع آوری شده قرآن است که پس از درگذشت پیامبر اکرم، توسط امام علی آماده شد. این مصحف امروزه در دسترس نیست و بنابر روایات، به دستخط امام علی، و بر اساس ترتیب نزول سوره ها گردآوری شده بود. بر اساس برخی روایات، شأن نزول آیات و همچنین آیات ناسخ و منسوخ، در حاشیه این مصحف آمده بود. مصحف امام علی بر اساس توارث در دست ائمه معصومین بوده و هم اکنون نزد امام عصر می باشد. بر اساس روایات، مصحف امام علی با دستخط وی و به ترتیب نزول گردآوری شده است؛ اما درباره اینکه آیا در این مصحف، شأن نزول و معرفی آیات ناسخ و منسوخ هم آمده و یا فقط آیات قرآن کریم به تنهایی ذکر شده، اختلافاتی در روایات وجود دارد. در روایتی از امام باقر آمده که هیچکس قرآن را بر اساس ترتیب نزول جمع‌آوری نکرده، مگر علی بن ابی طالب.( صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ ه.ق، صفحه ۱۹۳).
به باور شهرستانی در تفسیر مفاتیح الاسرار، قرآن جمع آوری شده توسط امام علی علاوه بر متن، حاشیه هم داشته است، و همچنین به گفته شیخ مفید، تأویل آیات قرآن کریم هم در آن بوده است. بنابر برخی روایات، بسیاری از مبهمات، از جمله نام بعضی از منافقان، در حاشیه قرآن جمع‌آوری‌شده توسط امام علی بیان شده بوده و برخی محققان، همین مورد را یکی از دلایل پذیرفته نشدن آن توسط صحابه پیامبر دانسته‌اند.
1.1-جمع آوری قرآن
پس از رحلت پیامبر، امام علی در خانه خود، قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع کرد و حدود ۶ ماه پس از رحلت پیامبر، مصحف را به مردم و صحابه نشان داد. سلیم بن قیس هلالی (درگذشته ۷۶ ه.ق) به نقل از صحابه پیامبر، از جمله ابوذر غفاری، سلمان فارسی و ابن عباس، درباره مصحف امام علی و ویژگی‌های آن سخن گفته است. به علاوه، روایاتی از ابن عباس به طور مستقل در این باره نقل شده است.(طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۳ / سجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۰۵ ه.ق، صفحه ۱۶ / سیوطی، الاتقان، ۱۴۱۶ق، جلد ۱، صفحه ۱۶۱)
تردیدی نیست که سُلیم از اصحاب امیرالمؤمنین بوده و چهار امام از ائمه اطهار: امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر، را درک کرده است و قبل از امام صادق بدرود حیات گفته است. وی به دلیل اینکه تحت تعقیب حجاج سفّاک بود، به ابان بن عیاش پناه آورد و کتابش را به او داد و این کتاب نخستین کتابی است که در شیعه پدید آمد: «ولم یروه غیره» ،
اصل کتاب وی نیز نزد امامان از جمله امام صادق از جایگاه خاصی برخوردار بود؛ این کتاب یکی از مهم ترین اصولی است که قبل از عصر امام صادق تدوین گردید. این کتاب به عنوان «مناوله» به ابان بن عیاش داده شد و وی به عمر بن محمد بن عبدالرحمن بن اذینه، ولی نسخه های متفاوتی از آن کتاب پدید آمد و شک و تردیدی در مورد آن ایجاد کرد. علّامه تهرانی نسخه های متفاوتی از این کتاب را نام می برد و تفاوت های اساسی آنها را متذکر می شود. شاید به همین جهت ابن داود حلی(م64 ه.ق) کتاب او را «موضوع» می شمارد و کشّی و شیخ طوسی از این کتاب نام برده اند.
مصحف امام علی علاوه بر قرآن، با نظم خاصی مشتمل بر تنزیل، تأویل، تفسیر، ناسخ و منسوخ است و تنها مستند به روایت سلیم بن قیس نیست، بلکه عمده مدارک آن منابع اهل سنّت است.(سلامة القرآن من التحریف، صفحه 435).
بنا بر آنچه شهرستانی (درگذشته ۵۴۸ ه.ق) در تفسیر خود ذکر کرده است، حضرت علی پس از جمع کردن آیات قرآن کریم، آن را که به اندازه یک بار شتر بود، با کمک غلامش قنبر به برخی از صحابه پیامبر و مردم نشان داد و گفت این همان چیزی است که بر پیامبر نازل شده است. اصحاب حکومت گفتند ما به این مصحف نیازی نداریم و آن را ببر. امام علی در پاسخ به آنان گفت: به خدا دیگر هرگز آن را نخواهید دید، و سپس در حال خواندن آیه ۳۰ سوره فرقان، «وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَـذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا»؛ «و پيامبر گفت: پروردگارا، قوم من اين قرآن را رها كردند»، به خانه خود بازگشت. (خرمشاهی، قرآن پژوهی، ۱۳۸۹ه.ش، جلد ۲، صفحه ۴۶۸).
ابن ندیم در کتاب الفهرست، مدت زمان گردآوری مصحف را ۳ روز دانسته و آن را اولین مصحف قرآن کریم معرفی کرده است.( ابن الندیم، الفهرست، صفحه ۳۰).
1.2-قرائت امام علی
امام علی همچنین از معدود قاریان اصلی قرآن بود و قرائتش حفظ شده است. ادعاهایی مبنی بر تعدادی تفاوت بین قرائت امام علی و قرائت فعلی شده است؛ هرچند چندین نویسنده که در مورد قرائت های قرآن کتاب نوشته‌اند تأکید کرده‌اند که قرائت حفص از عاصم، که برای مدت‌ها قرائت غالب و استاندارد است، همان قرائت امام علی است. از عاصم نقل شده که به حفص گفته است که قرائتی را که به او یاد داده از ابو عبدالرحمن السلامی گرفته و ابو عبدالرحمن نیز قرائت خود را از امام علی فرا گرفته است. هیچکدام از تفاوت‌هایی که به قرآن امام علی نسبت می‌دهند در قرائت حفص از عاصم یافت نمی‌شود. اگرچه عاصم دارای گرایش‌های شیعی می‌دانند، قرائت او را متفاوت با قرائت امام علی بر می شمارند. اهل سنت از این نکته که قرائت السلامی تفاوتی با قرائت حفص از عاصم ندارد برای مقابله با عقیده شیعه مبنی بر تفاوت قرائت‌ها استفاده می‌کردند، هرچند به گفته مدرسی احتمالاً روایات مبنی بر برابری قرائت امام علی با قرائت حفص از عاصم را اهل سنت برای خلع سلاح شیعیان در مناظره ها جعل کرده باشند.
1.3-اولین کتاب در علوم قرآنی
این مجموعه که به «مصحف علی» نام بردار است، در بردارنده تاویل و تفسیر آیات قرآن، محکم و متشابه و اسباب النزول بوده است و آیه های منسوخ پیش از آیات ناسخ قرار داشته اند و به همانگونه آیات مکی پیشتر از آیه های مدنی بوده است. محققان مسلمان بر این رای هستند که مصحف بر اساس ترتیب نزول سوره های قرآن گرد آوری شده است، به دلیل وجود مسایل مهم علوم قرآنی در مصحف امام علی و زمان گردآوری آن، می توان نتیجه گرفت که مصحف آن حضرت نخستین کتاب در حوزه علوم قرآنی می باشد. آيةاللّه سيد حسن صدر در كتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام ميگويد: ديگر علوم قرآن را اميرمؤمنان آموزش داد. او انواع و اقسام دانش هاي قرآنی را بازگو كرد و براي هركدام مثال آورد كه تمام آن در بحارالانوار جمع آوري شده است. هر كتابي درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموختههاي امام علي عليه السلام است.(صفحه 318).
1.4-امام علی و قرآن
در روایتی مىفرماید: «هر گاه از رسول الله پرسشی مىکردم، پاسخم را مىداد; و اگر مسایلی به ذهنم نمىرسید، خود ایشان مىفرمود. هر آیه‌ای در باره شب یا روز، آسمان یا زمین، دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، کوه و دشت، نور و ظلمت نازل مىشد، بر من مىخواند و دیکته مىکرد و من آن را مىنوشتم; و به من تاویل و تفسیر و محکم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اینکه چگونه و کجا و درباره چه کسى نازل شده است، آموخت. پیامبر از خدا خواست به من فهم و حافظه بدهد، تا آیه‌ای از کتاب خدا را فراموش نکنم و درباره هر کسى آیه نازل مىشد، به من مىفرمود
در کتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام على به مسلمانان مىگفت: هر پرسشی درباره کتاب خدا دارید، از من بپرسید; زیرا من به هر آیه‌ای آگاهم.» صحابه اتفاق نظر دارند که علم قرآن به على و دیگر اهل بیت علیهمالسلام اختصاص دارد.
