1-سخنان امام علی علیه السلام درباره ی بخشش و دستگیری از نیازمندان وفقرا
یکى از شیوه‌های رفتاری امام على، رسیدگی به وضعیت نیازمندان و فقرا جامعه بود که این شیوه ميتواند راهگشای شهروندان مسلمان و مسئولین حکومتی در جامعه باشد. امام در مقام مسئول حکومت در توزیع مطلوب اموال بیت المال دو ویژگی اساسی را مورد تأکید قرار مىدادند: 1 – رعایت عدالت در تقسیم / 2 – رعایت حقوق عمومی، یکى از مصادیق مصرف خاص بیت المال از دیدگاه امام، تأمین نیاز فقرا و مستمندان و از کار افتاد گان است.
تأمین حقوق نیازمندان و فقرا جامعه، مستلزم عزم و اراده عمومی، و تأمین منابع مالى و سازوکاری برای حمایت از آنان است. حمایت از محرومان به معنای توزیع فقر در جامعه نیست؛ بلکه ریشه کنى فقر از جامعه است و موجب توسعه و عمران آن میشود. با حمایت از نیازمندان میتوان آنها را به جامعه باز گرداند و موجب شد تا در بازار کار و تولید فعال گردند و رقابت های اقتصادی، سالم و صحیح پدید آید و بر حجم و کیفیت تولیدات افزوده شود.
1.1-حدیث امام علی درمورد فقر موجب که موجب بی دینی است
امام على به موضوع فقر چنین اشاره مىفرماید:
«یا بُنَىَّ إنّى أَخافُ عَلَیکَ الفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنهُ فَإنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدّینِ، مُدْهِشَةٌ لِلْعَقْلِ، داعِیَةٌ لِلْمَقْت » ؛ اى فرزند! من از تهیدستی بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر، که همانا فقر، دین انسان را ناقص، و عقل را سرگردان، و عامل دشمنی است.»، امام در این اندرز به سه اثر اشاره میکند: نقص در دین / نقص در عقل / ایجاد دشمنی.
1.2-حدیث امام علی درمورد حق نیازمندان و فقرا از ثروتمندان
حضرت على در این باره میفرماید: «خداوند روزی نیازمندان و فقرا را در اموال ثروتمندان واجب کرده است و نیازمندی گرسنه نمیماند، مگر اینکه توانگری از حق او بهره‌مند شده باشد». (نهج البلاغه، حکمت 328).
در سوره معارج / آیه 25 خداوند می فرماید: «وَ الَّذینَ فِى أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالمَحْرُوم» ، و آنها که در اموال شان حقّ معلومى است، برای تقاضا کننده و محروم.
این آیه اشاره به رعایت حقّ نیازمندان و فقرا در زندگى دارد که باید حفظ شود و ثروتمندان وظیفه دارند از همنوعان خود با عنوان «تکافل» حمایت کنند. اختصاص بخشى از مالکیت به عموم شهروندان با توجّه به نیاز افراد نیازمند، برای رعایت و حفظ حقّ آنان است. امام علی در این باره نحوه رفتار با نیازمندان جامعه را یادآوری میکند که در زمان حکومت خود، روزی پیرمردی را دید که از مردم کمک مىخواهد. حضرت از اطرافیانش پرسید: این مرد کیست؟ گفتند: مردی مسیحی است که از طریق کارگری امرار معاش مىکرد و حالا از کار افتاده است و کسى او را برای کار استخدام نمىکند. امام فرمود: «از او کار کشیدید تا پیر و ناتوان شد و اکنون او را محروم مىسازید! از بیت المال به او انفاق و کمک کنید.»، (سیاست نامه امام على، صفحه 412، به نقل از تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، جلد 6، صفحه 293».
1.3-امام علی در درباره ی حقّ معاش می فرمایند:
یکى دیگر از حقوق نیازمندان، حقّ معاش یا گذراندن زندگى به شکل آبرومندانه است. درباره این حقّ نیازمندان، امام علی این چنین اشاره میفرماید:
«خداوند بر ثروتمندان واجب کرده است تا از اموال شان به اندازه کفایت فقیران هزینه کنند. اگر نیازمندان، گرسنه یا عریان باشند، به سبب منع ثروتمندان است و خداوند از آنها در روز قیامت حساب مىکشد و مجازات میکند.» ، (موسوعة الامام علىّ بن ابىطالب، محمد محمدي رىشهرى، جلد 4، صفحه 203).
تعبیر «بقدر ما یکفى فقراءهم» در سخن امام، به حقّ معاش نیازمندان اشاره دارد و بیانگر این نکته است که هزینه معاش نیازمندان بایستی تأمین شود، چه از سوى دولت و چه ثروتمندان، و اگر این دسته به تأمین معاش آنان اقدام نکنند، مورد محاسبه و مجازات قرار میگیرند. «تکافل اجتماعی» وظیفه همگانی است، به ویژه ثروتمندان موظّف هستند تا «فقر» را از صحنه زندگى افراد نیازمند بزدایند.
گرچه در هر زمان با توجّه به سطح زندگى افراد جامعه، سطح فقر تعیین مىشود، تأمین «حقّ حیات و معاش» در حدّاقل شرایط و امکانات بر عهده دولت و انسانهاى مرفّه است.
امام على(ع)در این باره میفرماید:
«هرکس که خداوند مالى را به او ببخشد، باید به خویشاوند خود بخشش کند، و سفره هاى مهمانی بگستراند، و اسیر را آزاد کند، و از آن به نیازمندان و بدهکاران بپردازد، و برای به دست آوردن ثواب الهي در برابر پرداخت حقوق الهي شکیبایی ورزد» ، (نهج البلاغه، خ 142).
1.4-خداوند در قران می فرماید: بخشش مَرضی خداست
خداوند در سوره بقره / آیه 265 قرآن مجید میفرماید:
«مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ» ، «کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت (ملکات انسانی) در روح خود، انفاق میکنند».
همچنین در سوره حشر / آیه 7 می فرماید:
خداوند در قرآن در این باره میفرماید:
«ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ القُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى القُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَابْنِ السّبِیلِ کَىْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیاءِ مِنْکُمْ» ، «آنچه را خداوند از اهل این آبادىها به رسولش باز گرداند، از آنِ خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد».
حدیث امام على درباره کمک به فقرا و نیازمندان
«اموال را در بین مردم به طور مساوی تقسیم کردم، همان طور که پیامبر این چنین تقسیم مىکرد، و آن را مانند گوى در بین ثروتمندان قرار ندادم تا دست به دست شود».
حتّى امام بالاتر از این نکته را یادآوری میکند و مىفرماید که در زمان حکومت من در کوفه، رفاه نسبى در بین ساکنان این شهر برقرار شده است و همه از این موقعیت حدّاقلى برخوردار هستند:
«همه مردم کوفه از رفاه برخوردار هستند. پایینترین آنها (فقیرترین) نان گندم مىخورند و سر پناه مناسب دارند و از آب سالم (فرات) مىنوشند» ، «بحارالانوار، مجلسی، جلد 40، صفحه 327)
1.5-حدیث امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام در مورد کمک به نیازمندان و فقرا
فرازی از وصیت نامه امام علی در باره ایفای حقوق نیازمندان:
«خدا را، خدا را درباره طبقه پایین جامعه در نظر داشته باش، مردمی که چارهاى ندارند، از بیچارگان، نیازمندان، گرفتارانِ رنجور و ناتوانان زمینگیر. در بین این طبقه، افراد قانع و سؤال کننده وجود دارد. حقّی را که خداوند برای آن، نگهبانىاش را به تو سپرده، پاس بدار و بخشى از بیت المال را به آنان اختصاص بده» ،( نهج البلاغه، نامه53).
