حجةالوداع یا حجِ وداع، اولین و آخرین حضور پیامبر گرامی اسلام در مراسم حج در طول زندگانی وی بود که در ذی‌الحجه ۱۰هجری برابر اسفند 10 خورشیدی و مارس ۶۳۲ میلادی انجام شد. همچنین آن را حَجَّةُالاسلام، حَجَّةُالوداع و حَجَّةُالتمام و حجّه البلاغ نیز نامیده‌اند. این حج نخستین حج کامل بود و شمار همراهان پیامبر اکرم در منابع ۹۰٬۰۰۰ یا ۱۱۴٬۰۰۰ یا بیشتر آمده است. تنها حجی است که پیامبر در دوره حاکمیت اسلام به جا آورد و مراسم آن طبق آیین اسلام بود.
بعد از هجرت پیامبر به مدینه، حضرت سه بار به مکه سفر کرده اند. بار اول در سال هشتم هجری پس از صلح حدیبیه به عنوان عمره وارد مکه شدند و طبق قراردادی که با مشرکین بسته بودند فوراً بازگشتند. بار دوم در سال نهم به عنوان فتح مکه وارد این شهر شدند، و پس از پایان برنامه ها و برچیدن بساط کفر و شرک و بت پرستی به طائف رفتند و هنگام بازگشت به مکه آمده و عمره بجا آوردند و سپس به مدینه بازگشتند. سومین و آخرین بار بعد از هجرت که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد مکه شدند در سال دهم هجری به عنوان «حجة الوداع» بود که حضرت برای اولین بار به طور رسمی اعلان حج دادند تا همه مردم در حد امکان حاضر شوند. در این سفر دو مقصد اساسی در نظر بود، و آن عبارت بود از دو حکم مهم از قوانین اسلام که هنوز برای مردم به طور کامل و رسمی تبیین نشده بود: یکی حج، و دیگری مسئله ولایت و خلافت بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله. حَجَّةُ الوَداع، تنها حج تمتع پیامبر اکرم بعد از اسلام است. رسول اکرم پس از هجرت به مدینه، سه بار برای عمره به مکه رفت؛ اما به گفته مورخان و محدّثان، فقط یک بار در مراسم حج تمتع حضور یافت و آن چند ماه پیش از وفاتش بود. از آنجا که این حج در آخرین سال عمر آن حضرت واقع شد و پیامبر در آن با مسلمانان وداع کرد، به حجة الوداع (حج خداحافظی) مشهور است. بنابر باور مسلمانان، پیامبر در بازگشت از این سفر، در غدیر خم، به دستور خداوند امامت و ولایت امام علی را به صورت عمومی اعلام کرد و از مردم بر این امر، بیعت گرفت؛ بدین رو این حج، برای شیعیان و مسلمانان اهمیتی ویژه دارد.
نام دیگر این حج حَجَّةُ البَلاغ است؛ زیرا آیه تبلیغ در بازگشت از این سفر بر پیامبر نازل شد. از دیگر نام‌های این حج، حَجَّةُ الاسلام است؛ زیرا تنها حجی است که پیامبر در دوره حاکمیت اسلام به جا آورد و مراسم آن طبق آیین اسلام بود.
خارج شدن از مدینه
پیامبر پس از تهیه وسائل سفر، پنج روز (به قول مقریزی) یا شش روز (به قول ابن حزم) مانده به پایان ذیقعده همراه یارانش از مدینه بیرون رفت. نماز ظهر، در ذی‌الحلیفه گزارد و هنگام نماز ظهر احرام بست، بنا بر برخی منابع دیگر تا ظهر فردای آن روز صبر کرد تا یاران از عقب برسند و با دو لباس جامه احرام ساخت: یک آزار و یک ردا. طبق روایاتی دیگر، او نماز ظهر پنجشنبه، شش روز از ذیقعده مانده را خواند و حرکت کرد و نماز عصر را در ذوالحلیفه خواند تا یاران و زنانش رسیدند. سپس در مسجد ذوالحلیفه طرف راست هدی را به دست خویش اشعار کرد. و به سمت قبله دو لنگه کفش آویخت و به راه افتاد. در میقات، پیامبر آداب احرام را به مردم آموخت. ابتدا غسل کرد و برای حج قِران مُحرم شد. (شیخ کلینی، کافی، جلد ۴، صفحه ۲۴۵ / علامه مجلسی، جلد ۱۷، صفحه ۱۱۱).
بنا به روایت مفصّلی که معاویة بن عمار از امام صادق نقل کرده است، پیامبر ده سال در مدینه زندگی کرد و به حج نرفت؛ هنگامی که آیه «وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ» (و در میان مردم ندای حج سر ده)، نازل شد، رسول خدا اعلام کرد که امسال به حج می‌رود. ساکنان مدینه و روستاها و بادیه نشینان، در مدینه گرد آمدند تا با پیامبر راهی حج شوند. به قول برخی چهار شب و به قول برخی دیگر پنج شب از ذیقعده سال دهم مانده بود که پیامبر از مدینه به سوی مکه حرکت کرد.
بعدها مسلمانان در مسیر پیامبر، در جاهایی که آن حضرت نماز خوانده یا استراحت کرده بود، چند مسجد ساختند. پیامبر در منطقه ذی طُوی، نزدیک مکه، یک شب را گذراند، و در آخر روز ۴ ذی‌الحجه به مکه رسید. (شیخ کلینی، کافی، جلد ۴، صفحه ۲۴۵).
آموزش احکام حج
پیامبر در حجةالوداع احکام و جزئیات حج را به مسلمانان آموزش داد و یکی از مشهورترین، و یکی از مستند ترین خطبه هایش (از لحاظ تاریخی) را که به خطبةالبلاغ مشهور است، خواند. او در این خطبه مسلمانان را «برادر» یکدیگر معرفی کرد.
در این خطبه، پیامبر به پیروانش سفارش کرد که از برخی از آداب قبل از اسلام دوری بورزند. رسول خدا بنا شدن امت جدید اسلامی را اعلان و تمامی نزاع های خونی، و درگیری‌هایی که بر اساس سامانه‌های قبیله‌ای بنا شده بودند را منسوخ کرده، و درخواست کرد که پیمان های قدیمی برگردانده شود. پیامبر اکرم به بیان آسیب پذیری زنان در جامعه اش پرداخته و از پیروان مرد خواست که «با زنان خوب رفتار کنید چون آن‌ها همانند بردگان ضعیفی در خانه‌های شما هستند. شما آن‌ها را در سایه اطمینان خدا گرفتید، و رابطه جنسی خود را با آن‌ها در سایه کلام خدا قانونی کردید، پس به خودتان بیایید و حرف‌های من را بشنوید…» ایشان همچنین به آن‌ها فرمود که حق دارند زنان خود را تأدیب کنند ولی این کار را باید با مهربانی انجام دهند. پیامبر به موضوع ارث اشاره فرمود و ادعاهای غلط درباره اصالت یا ارتباط موکلی با شخص مرحوم را ممنوع کرد، و همچنین آن‌ها را از واگذاری ثروت خود به یک شخص از طریق وصیت‌نامه نهی کرد. بخش‌هایی از سخنانی رسول خدا در حجةالوداع چنین است:
ای مردم، سخنم را بشنوید و در آن بیندیشید بدانید که هر مسلمانی برادر مسلمان است؛ و به راستی که مسلمانان برادراند، پس چیزی از اموال برادر حلال نمی‌شود مگر آنچه به طیب نفس به دیگری داده باشد. پس ستم به خویشتن نکنید.
