1-امام علی و تلاش معاش

اگر چه مفهوم کار کردن و ساختن، در نهاد و فطرت آدمی ریشه دارد، و مورد توصیه عقل است، ولی با این حال، خداوند و انبیا و اولیای الهی برای تأکید بیشتر و غفلت زدایی از وجود انسان ها، پیوسته انسان ها را به کار و کوشش فرا خوانده و تشویق کرده اند. از همین روست که قرآن می فرماید: «آدمی را جز حاصل کارش بهره ای نیست».

پیامبر اسلام آنگاه که ویژگی های انسان مؤمن را برای حضرت علی توصیف می کند، با اشاره به وصف پر کاری می فرماید: «ای علی! پر کاری از صفات مؤمن است». همچنین آن حضرت می فرماید: «دوست دارم که شخص برای تأمین مخارج خود، از حرارت آفتاب آزار ببیند». در سیره امام علی، کار و تلاش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ایشان کار کردن را از لوازم زهد و پرهیزکاری می شمارد. امام کار را جوهر ایمان می شمرد و بر اصالت کار تأکید فراوان داشت. ایشان کار را در جهات متفاوت در زندگی شغلی خویش به کار می بست و در مشاغل گوناگون حضور فعال داشت.

حضرت علی با تشویق افراد جامعه به کار و تلاش می فرماید: هرگز شما را به عملی دعوت نکردم مگر اینکه خود در آن کار پیش قدم بوده ام. ایشان به کارهای رایج آن زمان می پرداخت و با اینکه مسئولیت های سنگین تری در جامعه را به عهده داشت، در زمینه فعالیت های اقتصادی و تلاش معاش، نیز یادگارهای ارزنده ای از خود به خاطره تاریخ به ودیعه نهاده است.

1.1-فعالیت های زندگی

امام علی در کنار کارهایی چون تعلیم و تعلم، قضاوت و حضور در میدان جنگ، به کارهای اقتصادی نیز اهمیت می داد و یک کشاورز نمونه بود. در احیای زمین ها می کوشید و دیگران را نیز به کاشتن بذرها و درخت ها تشویق می کرد. در روایتی آمده است مردی در نزد حضرت علی یک «وَسَق» خرما دید، پرسید: مقصود از گردآوری این همه هسته خرما چیست؟ فرمود: همه آنها به اذن الهی درخت خرما خواهند شد. راوی می گوید که امام آن هسته ها را کاشت و نخلستانی پدید آمد و آن را وقف کرد. همچنین در زمینه حفر قنات و استخراج آب که در سرزمین سوزان عربستان حکم کیمیا را داشت، بسیار فعال بود. هم اکنون در راه مدینه به مکه، منطقه ای به نام «آبار علی» است که آن حضرت در آنجا چاه زده بود. امام صادق می فرماید: «پیامبر اکرم زمینی از انفال را در اختیار علی گذاشت. او در آنجا قناتی حفر کرد که آب همچون گردن شتر فواره می زد. فردی به آن حضرت به جهت توفیق این خدمت بشارت داد. حضرت فرمود: این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذر انی است که از اینجا می گذرند. کسی حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمی برند.» (جعفر سبحانی، فروغ ولایت، صفحه 296 ).

یکی از اصحاب و راویان حدیث، به نام علی فرزند ابوحمزه بطائنی حکایت کند: روزی از روزها جهت دیدار و ملاقات حضرت ابوالحسن، امام موسی کاظم حرکت کردم، حضرت را در زمین کشاورزی، در حالتی یافتم که مشغول کار و تلاش بود و عراق از بدن مبارکش سرازیر گشته بود. بسیار تعجب کردم و اظهار داشتم: یا ابن رسول الله! من فدای شما گردم، مردم کجا هستند تا مشاهده کنند که شما این چنین در این گرمای سوزان مشغول کار هستی و تلاش و فعالیت می نمائی. امام فرمود: ای علی! آنهائی که از من بهتر و برتر بوده اند، به طور مرتب کوشش و تلاش داشته‌اند و هر کدام به نوعی کار می‌کرده اند. عرض کردم: منظور شما چه کسانی هستند؟ حضرت در پاسخ فرمود: منظورم رسول الله، امیرالمؤمنین و دیگر پدرانم می‌باشند، که با دست خود کار و تلاش می‌کرده اند. سپس امام موسی کاظم  ضمن فرمایشات خود افزود: و این نوع کار و تلاشی را که من مشغول انجام آن هستم و تو مشاهده می‌کنی، پیامبران مرسل الهی و نیز پیامبران غیر مرسل همه شان به آن اشتغال داشته اند و به وسیله آن تلاش و امرار معاش می‌کرده اند. و همچنین بندگان صالح خداوند متعال همه در تلاش و کوشش می‌باشند. ( عوالم اللئالی، جلد 3، صفحه 200، حدیث 22).

1.2-طلب روزی، یک تکلیف الهی

در روایات اهل بیت این مطلب آمده است که رفتن به دنبال روزی یا طلب روزی یک دستور الهی است و پرداختن به کار دیگری همچون عبادت مستحب، جای آن را نمی گیرد و سبب نزول روزی نمی شود. عمر بن یزید می گوید: «به امام صادق گفتم: مردی گفت: در خانه ام می نشینم و بسیار نماز می خوانم و بسیار روزه می گیرم و پروردگارم را بسیار عبادت می کنم و روزی ام نیز نزدم خواهد آمد. امام صادق گفت: این یکی از سه کسی است که برایشان مستجاب نمی شود.» یعنی این خواسته روزی آنان به درگاه خدا به اجابت نمی رسد و روزی برای آنان نمی رسد.

جامعه ای که سعی و کوشش را سرلوحه ی امور خویش قرار ندهد، بی شک زوال و انحطاط به سراغ اش خواهد آمد. امام علی علیه السلام بهترین الگو و اسوه در همین موضوع کار و تلاش خستگی ناپذیر است. ایشان عنایت خاصی به کار و تلاش مضاعف با توجه به جامعه آن روز که اکثر مردم در فقر بسر می بردند، داشتند. چنان که اکثر دسترنج تلاش خودشان را صرف فقرا و ایتام و نیازمندان می کردند. مردم جامعه امروز و آینده ما، اگر بخواهند با عزّت و سر بلندی زندگی کنند، باید این مشی و سلوک عملی اول امام مظلوم را نصب العین برنامه هایشان قرار دهند.

یکی دیگر از ابعاد شخصیتی امیرالمومنین تلاش برای ایجاد کار و تولید و رفع نیازمندی های فرد، جامعه و خانواده است. حضرت مرتبا در این زمینه کار کشاورزی انجام می دادند و نخلستان های متعددی را پیرامون مدینه تأسیس کردند و حجم وسیع و مساحت زیادی از سرزمین مدینه توسط ایشان بارور شده و به تولید محصولات رسیده است به طوری که مردم تا سالیان سال و حتی اکنون از آن استفاده می کنند.  همچنین امیرالمومنین چاه‌های زیادی را حفر کردند و از این چاه‌ها برای آبیاری باغ ها استفاده می‌کردند. قنوات متعددی را ایجاد و بسیاری از آنها را وقف کردند. شاید اوج این فعالیت‌ها زمانی است که ایشان از لحاظ سیاسی و حکومتی در جایگاه حاکمیت قرار ندارند. در ۲۵ سالی که به اصطلاح از لحاظ سیاسی خانه نشین بودند اما فعالیت اجتماعی، تولید و کار آفرینی داشته اند. و در جهت رفع نیاز مادی نیازمندان و فقرا تلاش فراوان نمودند.

1.3-تقسیم اموال بین نیازمندان

مشکلاتی که در دوران خلفا که غاصبین حق امام علی بودند برای آن امام ایجاد شد، سبب نشد که آن حضرت دست از کار کشیده و روزگار را بیهوده سپری کند. ایشان که در این دوران شاهد مشکلات اقتصادی جامعه بود، با تلاش شبانه روزی خود سعی در بهبود آن داشت. از جمله اقداماتی که برای آن حضرت نقل می کنند آزاد کردن هزار برده است. (بحار الانوار، مجلسی، جلد41، صفحه 24.)، در این روایت که از امام صادق نقل شده است ایشان تصریح می فرماید که جدش حضرت علی از دست رنج خود هزینه آزاد کردن این بردگان را فراهم نمود. در ادامه روایت از انفاقهای بسیار زیاد حضرت برای رسیدگی به امور فقرا، حجاج، مسافرین خبر می دهد.

وضع اقتصادی امیرالمومنین اینگونه بود که در ابتدای تشکیل زندگی مشترک خود چیزی جز شمشیر و سپر نداشت، پس از چندین سال به قدری رشد اقتصادی دارد که درآمد غله او را فقط چهل هزار دینار شمرده اند. در کنار این رشد اقتصادی باید دقت نمود حتی ذره ای مال حرام در این اموال وارد نگشته است. و ثانیا این اموال در راه غیر حق صرف نگردیده اند. تا جایی که در ادامه روایت می فرماید: امیر مومنان همه درآمد غله را انفاق کرد تا جایی که برای شام خود مجبور شد شمشیرش را بفروشد. (بحار الانوار، مجلسی، جلد41، صفحه 26)

تلاش برای امرار معاش سیره امام اول شیعیان است. ایشان با تلاش و کوشش سعی در آبادی و آبادانی سرزمین مسلمین داشته و در این راه هیچگاه احساس خستگی نمی کند. همچنین در کنار این تلاش شبانه روزی، اقدامات آن حضرت در اطعام فقیران و ایتام و رسیدگی به امور بردگان و انفاق های زیاد آن حضرت باید الگوی ما در زندگی واقع شود.