در این مقاله کوتاه می خواهیم با استفاده از مطالب کتاب “فاطمة الزهرا از ولادت تا شهادت” به چند پرسش پیرامون باغ فدک پاسخ دهیم
- فدک یا باغ فدک کجاست؟
- آیا فدک ویژه‌ی پیامبر است؟
- آیا پیامبر فدک را به فاطمه بخشید؟
- آیا حضرت زهرا علیها سلام در زمان حیات پیغمبر اختیار فدک را دست گرفت؟
- غصب فدک چگونه اتفاق افتاد؟
- آیا حضرت زهرا علیها سلام پس از غصب فدک، حق خویش را مطالبه کرد؟
- واکنش امیر المومنین نسبت به غصب فدک چه بود؟
- طرحی نو، خطبه فدکیه
فدک یا باغ فدک کجاست؟
مورخان و نویسندگان باغ فدک را منطقه یا شهری معرفی کرده‌اند که در نزدیکی منطقه‌ی خیبر قرار دارد و از شهر مدینه دو و از خیبر یک روز فاصله دارد. این منطقه در سال هفتم هجری پس از جنگ خیبر و از راه صلح به پیامبر رسیده است. در منطقه خیبر چند دژ، از جمله قلعه‌ی خیبر، وجود داشت. پیامبر گرامی اسلام درهای تمامی قلعه ها بجز سه دژ را گشود. در نهایت هنگامی که حلقه محاصره بر سه دژ باقیمانده تنگ شد، آنان از پیامبر اجازه گرفتند که به سلامت از آن قلعه‌ها خارج شوند و به منطقه‌ای دیگر کوچ کنند. پس از موافقت پیغمبر با این کار، ایشان پیکی دیگر را به سوی پیامبر فرستادند که حاضرند نیمی از باغ ها و زمین‌های خود را با پیامبر تقسیم کنند.
آیا باغ فدک ویژه‌ی پیامبر است؟
در آیه 6 و 7 سوره‌ی حشر خداوند متعال در مورد این نوع از غنائم از جمله فدک این‌طور می‌فرماید:
وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.
و آنچه را خدا از آنان به رسم غنيمت عايد پيامبر خود گردانيد [شما براى تصاحب آن] اسب يا شترى بر آن نتاختيد ولى خدا فرستادگانش را بر هر كه بخواهد چيره مى گرداند و خدا بر هر كارى تواناست
مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
آنچه خدا از [دارايى] ساكنان آن قريه ها عايد پيامبرش گردانيد از آن خدا و از آن پيامبر [او] و متعلق به خويشاوندان نزديك [وى] و يتيمان و بينوايان و در راهماندگان است تا ميان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت بازايستيد و از خدا پروا بداريد كه خدا سخت كيفر است
بر طبق این دو آیه مسلمانان برای این غنائم جنگی نکردند و خداوند ترس پیامبر را در دلهای یهودیان بنی قریظه و بنی نضیر انداخت و پیامبر را بر ایشان پیروز ساخت. اختیار زمین‌ها و بوستان های آنها را به پیغمبرش واگذار کرد. بنابراین اختیار فدک نیز بخشی از این غنائم بود که به پیامبر واگذار شد.
عالمان اهل سنت نیز بر این نکته تاکید دارند؛ از جمله “ابن حجر عسقلانی” صاحب کتاب “صوائق المحرقه” و سمهودی در کتاب “تاریخ المدینه” آورده‌اند که: عمربن خطاب در مورد آیه شریفه ” وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ …” گفت: من درباره‌ي آیه ي شریفه سخنی دارم که برایتان بگویم: خداوند در این آیه ي مبارکه حق ویژه‌اي براي پیامبرش قرار داد و آن را براي کسی جز او قرار نداده است و با این بیان، این ثروت ها و سرزمین ها از آن پیامبر است تا براي پیشرفت دین و دنیاي جامعه و تامین آینده‌ي آنها به هرگونه‌اي که صلاح دید عمل کند.
آیا پیامبر باغ فدک را به حضرت فاطمه سلام الله علیها بخشید؟
خداوند درآیه 38 سوره ی می‌فرماید: فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
پس حق خويشاوند و تنگدست و در راهمانده را بده اين [انفاق] براى كسانى كه خواهان خشنودى خدايند بهتر است و اينان همان رستگارانند
منظور از قربی در این آیه مبارکه عبارت است از علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام. پس خداواند به پیامبرش دستور می‌دهد که حق این شخصیت‌های والا که نزدیکانت هستند را بدهد.
عالمان اهل تسنن مانند ابوسعید خُدَری در مورد این آیه می‌گویند: وقتی این آیه نازل شد، پیامبر دختر خویش حضرت زهرا را فراخواند و فدک را به او بخشید و بی درنگ اختیار آن را به او وا نهاد تا خودش در آن تصرف کند.
سیوطی در تفسیر خود به نام الدّر المنثور آورده است که: ابن مردویه و ابن ابی حاتم، ابویعلی همه از ابو سعید خدری نقل می‌کنند که پس از نزول این آیه پیامبر فاطمه را خواست و باغ فدک را به فرمان خدا به او بخشید. ابن ابی الحدید از شارحان نهج‌البلاغه همین مطلب را از اشخاص دیگری بجز ابوسعید خدری نقل می کند.
پیامبر گرامی هنگامی که پس از بدست گرفتن اختیار فدک و سیطره بر آن، وارد مدینه شد به خانه‌ي فاطمه رفت و ضمن
دیدار با او فرمود:
دخترم! خداي جهان آفرین باغ فدك را بهره پدر تو ساخته، و آن را حق ویژه ي وي قرار داده است. از این رو « فدك » از آن من خواهد بود و کسی را در آن بهره اي نیست و من به فرمان خدا در مورد آن هرگونه که بخواهم می توانم عمل کنم. از آنجایی که مام گرانمایه «خدیجه » مهریه اي بر عهده ي من داشت، بر این اساس « باغ فدك » را به تو و فرزندانت واگذار می‌کنم.
پس از این بیان، پیامبر خدا قطعه پوستی را خواست و به امیر مومنان فرمود: بنویس که باغ فدک هدیه خدا به فاطمه است. پس از تنظیم این سند امیرالمومنین دستور داد که وی، غلام پیامبر و ام ایمن بعنوان گواهان تنظیم این سند الهی آن را امضا نمایند.
آیا حضرت زهرا علیها سلام در زمان حیات پیغمبر اختیار باغ فدک را دست گرفت؟
آنچه که مورخان و محدثان نقل می‌کنند حاکی از آن است که حضرت زهرا در زمان حیات پیامبر در فدک تصرف کرد و برای آن نماینده و کارگزاری قرار داد. حضرت امیرالمومنین در ضمن نامه‌ای به یک از استاندارنش می‌نویسد: آري، از تمامی آنچه آسمان نیلگون بر آن سایه افکنده است، تنها فدک در دست ما بودکه گروهی به آن بخل ورزیدند و گروهی دیگر کریمانه از آن گذشتند و سخاوتمندانه از آن گذشتند. و راستی که خدا نیکو داوری است.
ابن حجر عسقلانی” صاحب کتاب “صوائق المحرقه” می گوید: ابوبکر فدك را از دست فاطمه علیهاالسلام خارج ساخت.
غصب فدک چگونه اتفاق افتاد؟
هنگامی که ابوبکر پس از پیغمبر خلافت را غصب کرد، در دهمین روز حکومت خود، پیکی را بسوی فدک گسیل داشت و دستور داد تا وکیل دختر پیامبر را از آنجا بیرون کند و آنجا را مصادره کند. او نیز طبق دستور رفتار نمود.
آیا حضرت زهرا علیها سلام پس از غصب فدک، حق خویش را مطالبه کرد؟
در این مورد کتاب های دانشمندان سنی و شیعه نقل های شبیه بهم ولی در بعضی جزئیات متفاوت مطرح کرده اند. ما در اینجا نقل شیخ طبرسی را آورده ایم. شیخ طبرسی در کتاب خویش در مورد طلب فدک می نویسد:
فاطمه علیهاالسلام نزد ابوبکر رفت و فرمود: چرا مرا از ارث پدري خویش باز داشته و وکیل مرا از فدک بیرون رانده اي، در حالی که پیامبر گرانقدر آن را به فرمان خدا به من واگذار نموده؟
ابوبکر پاسخ داد: گواهانت را بر این سخن بیاور تا در آنچه صورت گرفته است دگرباره تصمیم بگیرم و حکم مصادره را باطل اعلان کنم.
پس از این سخن ام ایمن آمد و گفت: ای ابوبکر! من پیش از آنکه سخن پیامبر را در مورد خویشتن یادآوري کنم و دیدگاه شما را در مورد آن نشنوم، گواهی نخواهم داد. آنگاه افزود: ای ابوبکر! تو را به خداي سوگند که آیا این سخن پیامبر در مورد مرا شنیده اي و می دانی که فرمود: “ام ایمن” ام ایمن بانویی از بانوان بهشت است”؟
ابوبکر پاسخ داد: چرا، می دانم درست است.
ام ایمن گفت: گفت: اینک من گواهی می دهم که خداي جهان آفرین به پیامبر خویش وحی فرمود که: فات ذالقربی حقه… و پیامبر نیز در انجام فرمان خدا، فاطمه علیهاالسلام را خواست و فدك را به دستور خدا به او بخشید
پس از او امیر مومنان نیز نزد ابوبکر آمد و همینگونه گواهی داد.
از این رو ابوبکربه ناگزیر نامه نوشت و با لغو حکم مصادره، فدك را به فاطمه علیهاالسلام بازگردانید و نامه را به آن حضرت داد.
هنوز« فاطمه» از نزد ابوبکر نرفته بود که« عمر » وارد شد و با دیدن نامه پرسید که« ابوبکر » چه نوشته است؟
« ابوبکر» پاسخ داد: « فاطمه» بر این مطلب پاي می فشارد که «فدك» از آن اوست و پیامبر آن را به دستور خدا به او بخشیده پاسخ است. علی و ام ایمن نیز بر خواسته‌ي او گواهی کرده‌اند و من بناگزیر نامه‌اي در حقانیت موضع او نوشته و به او داده ام.
عمر گام پیش نهاد و نامه را گرفت و در برابر دیدگان همگان به نامه خلیفه آب دهان افکند و آن را پاره پاره کرد. حضرت زهرا با حالت گریه از آن مجلس خارج شد.
ابوبکر به او چیزي نگفت و دخت فرزانه ي پیامبر با حالت گریه از آنجا خارج شد.
در بیان امام صادق علیه السلام ماجرای برخورد میان عمر و حضرت زهرا سلام الله علیها در کوچه هنگام بازگشت به خانه اتفاق افتاد. عمربن خطاب درباره‌ی نامه می‌پرسد. آن بانوی گرامی پاسخ می‌دهد که سند بازگشت فدک است. عمر بن خطاب با نواختن سیلی بر صورت ایشان نامه را از دست حضرت زهرا گرفت و آن را پاره کرد. حضرت زهرا نیز او را نفرین کرد و فرمود سند مرا پاره نمودي، خداي به کیفر بیدادت، شکمت را پاره کند.
واکنش امیر المومنین نسبت به غصب فدک چه بود؟
در کتاب طبرسی نقل شده است که پس از این ماجرا امیرالمومنین علی علیه السلام از پی ابوبکر به مسجد رفت و همانگونه که در حلقه‌ای از مهاجران و انصار نشسته بود، به او فرمود: چرا فاطمه را از ارث پدري اش باز می داري در حالی که دخت یگانه ي پیامبر علاوه بر قانون ارث، آن را در زمان پیامبر و به دستور او تصرف کرد و بدین صورت مالک آن گردید؟
در اینجا گفتگویی طولانی بین امیرالمومنین و ابوبکر صورت گرفته است. ابوبکر ابتدا تعلق فدک به دختر پیامبر را انکار می‌کند و از آن حضرت در خواست شاهد و گواه می کند.
امیرالمونین در ابتدا به ابوبکر می گوید: اگر در دست مسلمانی چیزي باشد و من آن را بخواهم و مدعی گردم که از آن من است، شما از کدام طرف گواه می خواهی؟
ابوبکر پاسخ داد: از شما گواه می خواهم که مدعی هستی.
امیر مومنان فرمود: با این بیان فاطمه چه گناهی داشت که با وجود در اختیار داشتن فدک از زمان پیامبر تا کنون، حق او را بریده اید و اینک بر خلاف آیین دادرسی اسلامی از او که مالک فدک می باشد گواه می خواهی و از کسانی که مدعی آن هستند گواه نمی خواهی…؟
ابوبکر پس از مدتی سکوت می گوید: ای پسر ابوطالب اگر شاهدی داری بیار و گرنه فدک جزئی از غنائم مسلمانان است و در آن حقی نخواهید داشت.
سپس آن حضرت به آیه تطهیر اشاره می کنداز ابوبکر می پرسد که این آیه درباره‌یما خاندان وحی و رسالت نازل شده یا درباره‌ی دیگران؟
ابوبکر پاسخ می‌دهد که درباره ی شما. سپس آن حضرت از ابوبکر می پرسد اگر کسانی گواهی دهند که فاطمه نزدیک به کار ناپسندی شده شما چه حکم می کنی؟
ابوبکر پاسخ می‌دهد: مثل سایر بانوان مسلمان با او رفتار می کنم.
امیر المومنین در پاسخ به ابوبکر می گوید : کفر ورزیده‌ای! در این آیه خداوند به پاکی آن بانوی گرامی از تمامی زشتی ها و پلیدی‌ها گواهی داده است. تو گواهی دروغین بندگان گناهکار را در مورد او پذیرفته‌ای. همانگونگه اینک فرمان خدا و پیامبر را درباره‌ی فدک که به فاطمه بخشیده است وانهاده و می پنداری که جزو غنائم و اموال عمومی است. در حالی که پیامبر فرمود: بر مدعی است که اقامه ي دلیل و گواه نماید و بر عهده ي انکارکننده ادعا، تنها سوگند خواهد بود.
طرحی نو، خطبه فدکیه
ماجرای احقاق حق حضرت زهرا درباره‌ی خلافت بلافصل امیر مومنان و فدک به اینجا ختم نشد. بار دیگر ایشان درحالیکه ابوبکر و مردم در مسجد جمع بودند خطبه‌ای ایراد کردند که به خطبه فدکیه مشهور است. و در ضمن آن دوباره به احقاق حق خود پرداختند.
عکس باغ فدک حضرت زهرا
پیشنهاد مطالعه: فدک ارث نبود
