1-امام مبین در قرآن آیه 12 سوره یس و معنی امام مبین

در آیه 12 سوره «یس» مى خوانیم : «کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» یعنی: «ما همه چیز را در امام آشکار برشمرده ایم»، اکثریت از مفسران از اهل سنت و شیعیان، «امام مبین» در این آیه به معنای لوح محفوظ دانسته‌اند. لوح محفوظ کتابی است که همه اعمال و همه موجودات و حوادث این جهان در آن ثبت شده است. اما آشکار است که امام مبین و لوح محفوظ دو لفظ کاملا منفک از هم هستند و مفسرین به جهت بعضی از تشابه های آیات خواسته اند تفسیر ساده ای از موضوع ارائه کنند، و معنای عامی را به کار گیرند. واژه امام به معنای پیشوا و رهبر و واژه مبین به معنای واضح و روشن است. کلمه پیشوا در فارسی، درست ترجمه تحت ‌اللّفظی کلمه امام است در عربی، راغب اصفهانی در «مفردات» گوید: «امام» آن است كه از وى پيروى و به وى اقتدا شود، خواه انسان باشد يا كتاب يا جز آن، و احصاء: تمام كردن و به آخر رساندن شمارش است. «احصيناه»: شمارش آن را تمام كرده‏‌ايم.

تعبیر «امام مبین» دو بار در قرآن بکار رفته که بار نخست درباره علم جامع خداوند به اعمال و رفتار همه آدمیان (سوره یس36 / آیه 12) و بار دوم در ارتباط با نزول عذاب بر دو شهر قوم لوط و شعیب (سوره حجر 15 / آیه 79) است.

مفسران قرآنی گفته اند که امام مبین، نامی است که دارنده و حاوی معلوماتی درباره جمیع موجودات و همه اعمال و حوادث جهان هستی است. در وجه نامگذاری این نام نیز اقوال گوناگونی بیان شده که قابل جمع می‌نمایند: تحقق همه امور بر طبق آن، برگرفته شدن همه کتابهای آسمانی از آن، تنظیم نامه اعمال انسانها بر اساس آن و معیار سنجش اعمال بودن آن در قیامت، در هر حال این دو آیه بنا به عمده اقوال مفسرین بر علم تفصیلی خداوند نسبت به همه پدیده‌های هستی دلالت دارد. و همه این تعابیر را عمدتا از معنای لوح محفوظ دریافته اند.

کتاب مبین، لوح محفوظ، ام الکتاب، صحیفه اعمال، علم الهی، مثل و نمونه، امام جمع، قضاء الهی، انسان کامل از جمله مصادیقی است که فریقین برای امام مبین ارائه کرده اند. ولی همواره این پیشبینی ها نمیتواند صحیح باشد زیرا واژه امام در لغت با اشاره به فرد و شخص و یا کتاب می باشد، که قرینه لفظی آن را در جمله روشن می سازد.

برخی فیلسوفان و عارفان در دیدگاه شان، امام مبین را نه به معنای کتابی حاوی علومی خاص بلکه آن را موجودی دانسته‌اند که حقیقت همه اشیا در آن موجود بوده و قرآن و کلیه شرایع آسمانی از آن پدید می‌آیند. انسان کامل از دیدگاه آنان همان امام مبین است که تجلی جامع و کامل کتاب های دیگر الهی (ام الکتاب، لوح محفوظ، کتاب محو و اثبات، کتاب مسطور) بوده، و همه موجودات جهان، تابع و تحت تدبیر وی هستند.

به طور آشکاری به کار بردن لفظ «امام» در آیه بر مقصودی دیگری غیر از کتاب است که احادیث صادق مصدق، به معنای واقعی آن اشاره دارند. در آیه 12 سوره «یس» مى خوانیم : «کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» یعنی «ما همه چیز را در کتاب آشکار احصا کرده ایم» ؛ در حدیثی از امام باقر علیه السلام از پدرش از جدش نقل شده است که فرمود: «هنگامی که این آیه نازل شد «ابوبکر» و «عمر» برخاستند و عرض کردند: اى پیامبر! آیا منظور از آن «تورات» است؟ فرمود: نه. عرض کردند: «انجیل» است؟ فرمود: نه. عرض کردند: منظور «قرآن» است؟ فرمود: نه. در این حال امیر مؤمنان على به سوى پیامبر آمد، هنگامی که چشم رسول خدا بر او افتاد، فرمود: «هُوَ هذا إِنَّهُ الإِمامُ الَّذِى أَحْصَى اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى فَیْهِ عِلْمَ کُلِّ شَىء» ؛  (امام مبین این مرد است! او است امامی که خداوند متعال علم همه چیز را در او احصا فرموده). (معانی الاخبار، شیخ صدوق، صفحه 95، باب معنی الامام المبين)

1.1-کتاب مبین چیست ؟ کتاب مبین در قرآن و معنی کتاب مبین

وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رطب وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ

 « ‏گنجينه‌هاي غیب و كليد آنها در دست خدا است و كسی جز او از آنها آگاه نيست . و خداوند از آنچه در خشكي و دریا است آگاه است. و هیچ برگی فرو نمي‌افتد مگر اين كه از آن خبردار است . و هیچ دانه‌اي در تاريكي هاي  زمین ، و هیچ‌ چیز تر و يا خشكي نيست كه فرو افتد ، مگر اين كه در «کتاب مبین» ضبط و ثبت است.‏»

مبین یکى از صفات قرآن بوده و ناظر به آن است که قرآن، کتابى روشن و آشکار است و انسان می‌تواند به آسانی از رهنمودهاى آن استفاده کند و به راحتى خود را در مسیر هدایت قرآن قرار دهد. مقصود از «کتاب مبین» یعنی اینکه حقایق قرآن آشکار، مفاهیمش روشن، دلایل صدقش نمایان و راه‌های هدایتش واضح و مبین است. البته نمی‌توان گفت که در همه جای قرآن، مقصود از «کتاب مبین»، آشکار بودن مفاهیم آن است. همان‌ طور که در برخی موارد به معنای «علم پروردگار» است؛ چنانکه مقصود از «کتاب مبین» در آیه شریفه «وَ لا رطب وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِین‏»؛ همان مقام علم پروردگار است.

شریف لاهیجی (متوفای ۱۰۸۸ق) در تفسیرش، فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق) در تفسیر الصافی، و حسینی شیرازی(۱۳۰۷-۱۳۸۰ش) در تبیین القرآن، ذکر کرده‌اند که کتاب مبین همان علم الهی است. بنابراین کتاب مبین در این صورت به احاطه،‌ تدبیر خلقت جهان و تقدیر برای موجودات تعریف شده است. زمخشری (متوفای ۵۳۸ق) از مفسران اهل سنت نیز در کشّاف در تفسیر آیه ۵۹ سوره انعام، «کتاب مبین» را به «علم الهی» معنا کرده است.

«و به سنگینی ذره‌ای نه در زمین و نه در آسمان از پروردگارت پنهان نیست و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر وجود ندارد مگر اینکه در کتاب مبین ثبت است»، (سوره یونس / آیه 61)

«و هیچ جنبنده ای نیست مگر اینکه روزی آن بر خدا است و او «مستقر» و «مستودع‌» آن را می‌داند، همه در کتاب مبین ثبت است‌»(سوره هود / آیه 6)،  منظور از «مستقر» موجود زنده‌ای است که وجود خارجی پیدا کرده و به فعلیت رسیده است و منظور از «مستودع‌» موجود زنده‌ای است که هنوز فعلیت نیافته و در مرحله قوه است.

1.2-لوح محفوظ چیست ؟ لوح محفوظ در قرآن

لوح محفوظ جایگاهی است که تمام اتفاقات عالم در آن ثبت شده است. این اتفاقات، همراه با جزئیات کامل است و به هیچ وجه قابل تغییر و دگرگونی نیست. تمام پدیده‌های هستی از کوچک و بزرگ در دو کتاب یا دو لوح تکوینی نوشته شده است که هر کدام از آنها ویژگی خاص خود را دارند. یکی از آنها لوح محفوظ است؛ این لوح، کتابی است که تمام پدیده‌های عالم با قلم تقدیر در آن ثبت شده و از هر گونه تغییری محفوظ است. لوح محفوظ جایگاه حقیقت قرآنی است و قرآن پیش از نزول به قلب پیامبر در آنجا قرار داشته است. البته قرآن یک حقیقت تنزیلی دارد که همان الفاظ است که به زبان پیامبر جاری شده و در مناسبت‌های خاصی در طول ۲۳ سال نازل شده است و یک حقیقت ‌بسیط دارد که ورای الفاظ است و همان است که در شب قدر یکجا بر قلب پیامبر نازل شد. این حقیقت‌ بسیط در لوح محفوظ قرار دارد.

در مقابل آن، لوح محو و اثبات قرار دارد که محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که قرار است محقق شود و برخلاف لوح محفوظ، اموری که در آن نوشته شده است، بر اساس شرایط و ضوابطی قابل تغییر و تبدیل است. لوح محو و اثبات، محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که به مرحله فعلیت خواهد رسید. آنچه در این کتاب نوشته شده قابل تغییر و تبدیل است. (سبحانی، جعفر، مع الشیعه الامامیه، صفحه ۱۰۵).

تاثیر اعمال خوب یا بد مانند اخلاق خوب و صله رحم و صدقه دادن و یا گناهان ویژه در سرنوشت انسان، وسعت و تنگی روزی، و بلندی و کوتاهی عمر روایاتی آمده است. جایگاه این تغییرات که در قضای الهی صورت می‌گیرد، همان لوح محو و اثبات است.

1.3-حضرت علی علیه السلام امام مبین است

بر گرفته از آیه 12 سوره یس، «امام مبین» وجودی نفسانی است كه احاطه علمی روشن و آشکاری دارد، و دانش او تمام موجودات را فرا گرفته، و بر همه علم و سیطره وجودي و حياتى دارد.

در تفسیر «على بن ابراهیم» از «ابن عباس» از خود امیر مومنان علیه السلام نیز نقل شده است که فرمود: «أَنَا وَ اللّه الإِمامُ الْمُبِیْنُ، أُبَیِّنُ الْحَقَّ مِنَ الْباطِلِ وَرِثْتُهُ منْ رَسُولِ اللّه»؛ به خدا سوگند! منم امام مبین، که حق را از باطل آشکار مى سازم، این علم را از رسول خدا به ارث برده و آموخته ام. (نور الثّقلین، جلد 4، صفحه 379 )

آن حضرت فرمودند: سوگند به خدا: من امام مبین مى‌باشم، من حقّ را از باطل جدا مى‌سازم و اين را از رسول خدا به میراث برده ام. (تفسیر صافی، جلد 2، صفحه 405 )

1.4-درسی از خطبه غدیر درباره ی امام مبین

ما مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ وَ قَدْ أَحْصاهُ الله فِیَّ … وَما مِنْ عِلْمٍ إِلاّ و َقَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً، وَ هُوَ الْإِمامُ الْمُبینُ

هیچ علمی نیست، مگر اینکه خداوند، آن را در من جمع کرده است … و هیچ علمی نیست مگر اینکه آن را به علی آموخته ام؛ و اوست «امام مبین»

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم  خزانه دار علم حق تعالی است، که آن را به امیر مومنان آموخته است. پس هر که تشنه علم است، می‌تواند وجود خود را از سرچشمه زلال علم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  سیراب کند. یعنی امیر مومنان را پناهگاه علمی خود بداند و در حل مشکلات علمی به ایشان مراجعه نماید.

در دین اسلام، «علم» مقام و منزلت خاصی دارد. و اهل بیت که معادن علم الهی هستند، مقام رفیع و جایگاهی بلند دارند. به حکم عقل، شخصی که علم کامل دارد، شایسته است که امام و جانشین پیامبر باشد؛ و دیگران باید به او مراجعه کنند. هر کس این حقیقت روشن را نپذیرید یا انکار کند، با عقل خود مخالفت کرده است. کیست که بخواهد راهی دراز  به بلندای ابدیت را بدون بهره‌گیری از نور علم بپیماید؟